Świynty Morcin ...

Ojgyn z Pnioków

Idzie tego tyż posuchać na [link widoczny dla zalogowanych]

Nó, tóż mómy już i po świyntym Môrcinie. Moge mi ftosik przeciepnóńć, co jô sie tak ucapiół tych świyntych, kiej my sam u nôs na Ślónsku przecamć żôdnych imiynin niy fajrujymy, chocia – jak to kiejsik jedna diosecko angyjbera pedziała (Agata Młynarskô) – imiyniny to nôjbarzij polski fajer. Słyszôł już fto sam u nôs tako gupota ? Bo jô, niy ! Ino, po jakiymu łóne wszyjskie we te ichnie imiyniny śpiywajóm „Sto lat” nikiej we gyburstag? Tego niy poradza ci blank spokopić. Anó, sóm tyż i u nôs take świynte, ło kierych niy idzie zaboczyć, przepómnieć choby to ino skuli przipowiarek. Bo dejcie pozór! Niy jedna zowistno mamzela swojij kamratce rzyknie we rankorze, we lutości: A wiysz? Jeżeś modô choby brusina na świyntego Morcina! Brusina, jagoda cy jak tam jesce.
Już łod blank starego piyrwyj modzioki łod jedynôstego listopada, łod Morcina trefiali sie bele kaj dóma, coby sie powróżyć lebo – nikiej to inksze gôdajóm – poplanetować. Tela, co niy wróżyli ze gwiôzd (planetów) ino ze ... gansich kostyrów. We Polsce to i we Katarzyny, i we Andrzyja sie wróżóło tela, co na tyn świynty Môrcin bóło to ździebko inakszij.
Już Oskar Kolberg – kiery napisôł bół takô srogo ksiónżka: „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce” (zemrziło mu sie we 1890r kiej bół siedymdziesiónt szejść lôt stary) – tuplikowôł te zwyki tak jakosik (byda rzóndziół po naszymu, jakech to kiejsik spamiyntôł):
„Zabrano gospodyni na podzim, we świyntygo Morcina ukatrupi gańś i piecze jóm we piekarnioku, a juzaś gospodôrz, tajluje côłko ta gańś miyndzy jego czelodka a dlô sia łostawio piyrś, brust – jak Miymce gôdajóm – łod tego ptôka, opaternie łobgryzô miynso, aże wypucuje do imyntu ta kostyra. I terôzki kuko: kiej łóna jes blank biôłô – to bydzie łostro i sucho zima; kiej jes ździebko kalno, sinawo lebo cerwióno – bydzie zima ze toplakóm; eźli juzaś z wiyrchu bydzie ta brustowo kostyra biôłô a na spodku cerwióno – pół zimy bydzie łostre a pół we flapsie; kiej juzaś bydzie ta kostyra kropkowato, jarzymbato, znacy iże zima bydzie z pierónami i dioseckom fóróm śniyga.”
Nó ale, świynty Môrcin, to tyż niy zawdy ino uciecha. Lecy kedy bóło i cosik niyherskigo. To bół piyrwyj, i to jesce niy tak blank dôwno, dziyń we kierym bióło sie, górgolóło dómowo gadzina, a nôjbarzij wszyjskie ptôki. We lecy jakich chudobnych dziydzinach niy stykło przeca na côłkô zima łobiyli, futru dlô ptôków i beztóż tyż trza ci je bóło przodzij pozarzinać. Ale, tyż gôdajóm tak, iże zwyk zbijaniô i snożynio gańsi razinku we listopadzie, to tyż możno beztóż, co byli te gańsi nôjbarzij wtynczôs fetowne. To, co niy trefiyło do dwora, na fyrsztowy, na dwórski tisz bóło naściubić, nafolować, naforantować na zima. Niy kôżdy móg se tako gryfnô „môrcińsko gańś” lajstnóńć, ale nôjlepszyjsze kónski i ze jakisik chudziny, gansi-szpiterloka uwandzóne sztikle wrajzowało sie do krałzów, tak jak tyż wyparszczone, zeskwarzone sadło, tyn gynsi fet. Modzioki to pewnikiym tego niy boczóm, ale kiejsik biydôki to przi tym Môrcinie parszczyli krew, gynsiô jucha. I wiycie? Kôżdy, chocia słyszôł, ło côrnyj polywce, ło takij „czerninie” – jak to gorole gôdajóm – kierô warzyli, rychtowali szacowi, kiej łojce niy kcieli cery wydać za tego galanta, a kiery tam ci ze jejich ceróm zolyciół. Nale, ta jucha smażóno, parszczóno to bóło blank co inkszego. U jednego takigo mojigo przociela, bambra we Maciyjkowicach robióło sie to tak: posiekano cebula skwarzóło sie na gansim sadle na takô światło-pozłocisto złoto farba. Łodciongniytô jesce przodzij (kiej sie ta ganś zaszlachtowało) krew ze gansi trza gynał wykwyrlać, aligierować ze mlykiym, tartóm żymłóm, solóm i majeranym. I terôzki, opaternie wlywać polekuśku ta wyszelóntano, wychechlano krew do kastrolika abo do tyglika, dociepnóńć soli i korzyni, i grzôć na małyj flamie jesce jakiesik piytnôście minutek. Idzie to wećkać ze chlebym, lebo kartoflóma i uwarzónóm modróm lebo kiszónóm kapustóm.
Nó ale, kiej świynty Môrcin, to nôjważniyjszo jes gańś, i to na isto musi być pierónym srogô. Kôżdô naszô kucharyjô mô swój szimel jak ci ta gańś sprawić, narychtować, upiyc, uparszczyć. Moja Starka Ana robiyła to tak:
Dobrze sprawiónô, wysnorzónô, wypitwanô gańś (tak kole trzi a pół kilo wôgi) trza gynał wyszpluchtać we wodzie, ździebko łosuszyć a niyskorzij i driny, i na wiyrchu natrzić solóm i majeranym. Trza jesce rajn wetkać ze śćwierć fónta masła (moge być margarina) i wszyjsko to wrajzić do fest wyszmarowanyj gynsim sadłym brytfany. Wartko łobsmażić côłkô gańś na srogij flamie ze wszyjskich zajtów a niyskorzij wrajzić do bratruły, do piekarnioka i przikryć deklym. Tak za jakiesik dwadzieścia minut zrobić myńszy łogyń i polywać ździebko wodóm. Trza tyż ta gańś letko łobyrtać, łobracać co poranôście minut, a już na sóm fajrat parszczyniô syjmnóńć dekel, coby skórka sie gryfnie zbrónociyła. Kiej już bydzie fertik, trza jóm wyjmnóńć a zółza jesce doprawić zimnóm wodóm ze kartofelmyjlym i jesce rółz zawarzić. To moja starka, a kiejby tak cowiek kciôł wynokwiać, to te gańsi idzie jesce gryfnie nafilować pónkami, zielyninóm, ananasym, rozinkóma, datlami, fyrzichami, krupami, a i łowiynzinóm lebo świńskim miynsym.
Mocka by sam szło jesce berać ło roztokajtych „szpecyjach”, maszkytach „świyntomorcińskich” ino niy kca sam Wóm smacyska robić, cobyście pypcia choby gańś lebo kurzóntka niy dostali. Spómnieć ino jesce musza, iże tak nikiej wielkanoc bez szinki a Wilijo bez kapera – tak świynty Môrcin niy móg być bez roztomajtych rożków. Ja, sam u nôs kiejsik na Ślónsku tyż! Chocia tyn zwyk łostoł terôzki ino we Wielkopolsce i we samym Poznaniu, kaj jes i ulica, ftorô mianuje sie gynał Święty Marcin, a na kieryj jedynôstego listopada bajstlujóm zawdy srogi fajer ze „świętomarcińskimi rogalami”. Roztomajte byli te rożki: blank maluśkie, na jedyn rółz do gymby, srogsze, i blank srogie, kiere aże dlô śtyruch chopa stykli. Byli te ślónskie „môrcinki”, „martinki” i ze maślónnego (nikiej na bryjtki) ciôsta, walkowanego nudlowego ciôsta i folowane, dzióne marmeladóm i łorzechami rożki ze rozkulanego „ciôsta utopleca” (topielca). A po jakiymu ciôsto utopleca? Anó, to skuli tego, iże ze tego gynał zarobiónygo, namiysiónygo ciôsta robióło sie srogo kugla i wrajżowało do zimnyj wody tak, coby bóło deczko wody nad nióm. Kiej ta kugla wylazła na wiyrch trza jom bóło opaternie łosuszyć i dziepiyro niyskorzij łozkulać i wyrzinać trójkónty (drajeki), ze kierych (po jejich nafolowaniu) sfijało sie rożki.
Trza sam jesce dopedzieć, co tyn świynty Môrcin to ci jes patrónym biydôków, gołodupców i inkszych boroków. Na roztomajtych łobrôzkach, lanszaftach pokazujóm Ci go nikiej wojoka, ritera na biôłym kóniu, kiery bardóm wzión i łodchlastnôł poła swojigo mantla i niyskorzij deknół niym biydôka. Łoszkliwce gôdajóm, co skuli tego jes Łón tyż ci patrónym wszyjskich ludzi zawalatych, mamlasów i ciućmoków ... bo, kuknijcie ino: pół mantla jeden, półowa – drugi, znacy łoba przemarznóm i żôdyn niy bydzie rôd, pra? Skuli tego tyż tak na isto (chocia w kalyndôrzu jesce ji ni ma) łod Môrcina napoczynô sie zima.
I jesce ino blank na łostatek jesce jedna sztrofka, jesce jedne planetowanie jesce łod starego piyrwyj, łod jednego istnego Kaspra Twardowskigo:
„(...) Polacy zaś ten zwyczaj mają,
W dzień świętego Marcina gęś tłustą piekają,
Skąd swój pożytek biorą gospodarze starzy:
I mięso i praktykę, jeśli im się zdarzy
Widzieć makuły śniade kości obnażystej,
Spodziewają się pewnie zimy oparzystej;
Jeśli też rydzowata, z brzegów zapalona,
Zapewne zima będzie przykra i szalona.
Będzie li bez bielizny miała w sobie wiele,
Niepochybna stateczność sanice się ściele.”
I tak sie miarkuja, co to by możno stykło tego beraniô ło tym świyntym Môrcinie, bo terôzki dziepiyro bydymy sie radować, bydymy fajrować Gody, Dziecióntko.